 |
|
|
|
Jan-Willem van Zijst: Ik, Jij, Wij, 2007; zitelementen in roestvrij staal, zitting spiegel, patroon uit spiegellaag gezandstraald (en spiegelt de blauwe lucht). In de kubus LED-spot met afstandsbediening voor kleuren, patroon en frequentie
|
|
|
DE TECHNIEK VAN HET ZANDSTRALEN
Zandstralen is een natuurlijk proces waarbij windgedreven zand het oppervlak van materialen door corrosie aantast. Dit natuurlijke slijtageproces werd in Amerika door Benjamin C. Tilgman voor de bewerking van glas toepasbaar gemaakt nadat hij had gezien dat het zand bij zandstormen de vensters van de prairiehuizen matteerde. In 1870 vond hij de techniek uit van het kunstmatig zandstralen. Er werden verschillende principes uitgeprobeerd: atmosferische druk, perslucht, stoom, centrifugeren en zwaartekracht, waarbij bij de laatstgenoemde het zand door een 10 meter hoge koker naar beneden op het glasoppervlak stortte. Het beste werkte een compressor (eerst op stoomkracht) met lucht of gas onder hoge druk, waarbij men het scherpe zand met een slang op de te bewerken kleine objecten die boven in een gesloten metalen vat stonden, spoot. Vlakglas dat door twee sleuven dwars in het vat kon staan, werd aan de twee uiteinden door twee werkers vastgehouden en voor de bewerking door deze openingen geschoven. Tilgman liet zijn gepatenteerde apparaat op een tentoonstelling in Venetië zien en sindsdien vond de techniek in Europa ingang.
NB: Een gezandstraald glasoppervlak onderscheidt zich van geschuurd glas dat bijvoorbeeld met schuurpapier of een staalborstel is bewerkt door de regelmatigheid van de matheid zonder krassen.
|
|
Posted 27 December 2015
|
Share this:
|
|
Met een straal krachtig weggespoten zand kan men materiaal schoonmaken en schuren (het schoonspuiten van muren), etsen (het zandstralen van betonnen muren of hout waardoor het reliëf dieper wordt), een gravure tekenen op lithografische stenen en glasplaten en glas decoreren, matteren of penetreren. Het zand moet wel scherp zijn, strandzand is te rond afgesleten. Andere materialen om te stralen zijn bijvoorbeeld gebroken kersenpitten en staalvijlsel. NB: In België wordt de techniek sinds het invoeren van de Vlarem-wetten ook korrelstralen genoemd! Omdat het kiezelzuur in zand zeer giftig is voor de longen werd er gezocht naar een ander slijpmiddel zoals poederglas (poederstralen), uitgestookt ijzerzand, grit en bauxiliet, een kleiachtig materiaal dat voornamelijk uit aluminium bestaat. Thans wordt er alleen Corundum en Urundum gebruikt. Dit zijn aluminiumoxides die, gemengd met zand, steenkool, zaagsel en zout, op zeer hoge temperaturen zijn uitgestookt. In 1890 volgden er talloze verbeteringen aan de zandstraalapparaten zoals een voetpedaal om de luchttoevoer te regelen en een spuitpistool om het zand beter te richten en de breedte van de straal te regelen.
NB: IJsstralen: Stralen met ijs, met droogijs, is stralen zonder de traditionele, veelal schadelijke oplosmiddelen en straalmiddelen zoals grit, zand en glasparels. Droogijsstralen is gebaseerd op een geheel pneumatisch proces met vaste koolzuurkorrels van –79°C. Deze worden in een straalmachine door een persluchtstroom meegenomen naar het straalpistool. Droogijs bestaat uit zuivere kooldioxide (CO2), ofwel vaste koolzuur. De ijskorrels hebben een vorm van ca. 5 mm lengte en 2,5 mm dikte. Plastic Media Blasting is een alternatief voor het zandstralen bij het strippen van verflagen waarbij plastic granulaten worden gebruikt.
Metaal wordt ook gezandstraald met kersenpitten, aluminiumoxidekorrels of glasparels.
|
|
|
|
|
|
|
Jan-Willem van Zijst: Ik, Jij, Wij, 2007
Foto: Vlaanderen Design
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Gareth N. Willims: "baa baa", 2006, Limited edition of 10; H 28cm X B 15cm x D 15cm, geblazen glas met plastic oormerk, gezandstraald
[fotograaf] Ron Zijlstra
|
|
Een zandstraalkast of -cabine, -toestel, -installatie, -machine of -apparaat is nu aangesloten op een elektrische compressor en heeft een klep of deur met een kijkglas en twee rubberen handschoenen die luchtdicht in twee armsgaten zijn gemonteerd. Het object wordt in de kast – al of niet op een draaiend plateau – geplaatst en afhankelijk van de druk, de opening van de spuitmond van het pistool (Engels: sand pencil), de korrelgrootte van het slijpmiddel, de straalrichting en duur wordt het glanzende glasoppervlak uiteindelijk gematteerd. Door het bombarderen van het glasoppervlak met een scherp slijpmiddel wordt dit glasoppervlak stukgeschoten en verpulverd. Als men lang genoeg door gaat met stralen, wordt het glas steeds dunner en zal er uiteindelijk een gat ontstaan. Het polijstmiddel in de cabine loopt door een slang weer naar beneden waar het gefilterd wordt en opnieuw opgepompt voor het stralen. Sommige kunstenaars gebruiken het zandstralen echt als een beeldhouw- of beeldsnijtechniek: na het gieten, fusen en slumpen of het lagen van vlakglas of volglas worden er flinke delen van het glas weggespoten. Ze tasten dus niet alleen het oppervlakte aan maar geven met het zandstralen driedimensionaal vorm door het wegnemen van het materiaal. De zandstraalkast is dan vaak zo groot dat men er in kan staan en men trekt daarvoor een speciaal beschermend pak, helm, handschoenen, gezichtsmasker, laarzen en schort aan.
|
|
|
|
|
|
|
Bij het decoreren van glas moet het glas dat onbewerkt, transparant en glanzend moest blijven, worden beschermd met een materiaal dat bestand is tegen het zandstralen. Maskeringsmiddel of sjabloonmateriaal bestonden eerst uit papier en geëtste zinken platen en eind 1800 ook uit een mengsel van lijm, dextrine, glycerine en een kleurend pigment. Om grotere series te maken, drukte men dit middel met koperplaten op papier en plaatste men de verkregen transfers op het glasoppervlak. Omdat men bij het zandstralen maar één toonverschil krijgt, konden nu in de gravure ook arceringen worden opgenomen voor de schaduwpartijen. Ook kon men het papier bewerken met dit middel, drogen, in stock bewaren en het patroon uitsnijden alvorens dit sjabloon op het glas te plaatsen. Om de productie te verhogen, werden de sjablonen al snel met koperen rollen of walsen direct op het object gedrukt. Later bestonden de beschermingsmiddelen uit speciale rubberachtige materialen en lijmen, zelfklevende folies, tapes en nu ook uit fotografische films. Blank en overvangen holglas en vlakglas worden soms in verschillende lagen met verschillende sjablonen weggestraald waardoor er diepe of hoge reliëfs in de intaglio- en cameetechniek (zie ook de artikelen over Glassnijtechnieken en het Bevangen van glas) ontstaan. Gezandstraald glas is zeer gevoelig voor vuil en huidvet (vingerafdrukken) die bijna niet meer te verwijderen zijn. Gezandstraald glas wordt daarom ook vaak zuur- of vuurgepolijst of voorzien van een beschermende transparante laklaag. Veel kunstenaars maken juist gebruik van deze eigenschap door op dit ruwe oppervlak te tekenen met potloden en kleurpotloden. Dit bewerkte glas moet gehanteerd worden als papier, want de kleurpartikels kunnen alleen door haarlak of Claershield worden gefixeerd.
- Volvlak straalwerk is glasdecoratie op vlakglas d.m.v. zandstralen voor spiegels, glasafscheidingen, etc.
In de loop van de tijd verving het zandstralen veel van het gevaarlijke glasetsen.
- SCM’s Photo Image System maakt het kopiëren van een foto op zelfklevend folie mogelijk voor het fotografisch zandstralen op glas en steen. Een speciale kopieermachine kopieert het zwart-witbeeld op de film waarna het sjabloon met water wordt uitgewassen en wat eerst zwart was in de foto wordt nu weggezandstraald. Photo Image Application Adhesive wordt direct op het materiaal aangebracht en nadat de drager is weggetrokken kan men tot 10 mm diep stralen.
- Damastglas is totaal gezandstraald vlakglas dat in patronen weer helder werd gemaakt door het te bewerken met vernis.
- IJsbloemenglas (patent in 1883 verleend) is een vlakglasdecoratie (Duits: Eisblumenglas, Engels: Crystalline glass of Ice-patterned glass, Frans: Givre à la colle verre, Italiaans: Vetro ‘givrettato’ ottenuto con colla strappo) dat wordt verkregen door het bedekken van een eerder gezandstraald glasoppervlak met warme beender- en huidlijm. In Amerika wordt de techniek door signmakers ‘Glue Chipping Glass’ genoemd. Zie: www.theletterheads.com/glawson/gluechip.html. Bij afkoeling en droging trekt deze laag schilfers van het oppervlak van het vlakglas. Het effect kan nog versterkt worden door hierna op de door een sjabloon en asfalt beschermde plaatsen, het glas nog extra te matteren waardoor het nog meer op een bevroren raam met ijsbloemen lijkt of door dikke contourlijnen diep te zandstralen zodat het breken in nog gestructureerde vorm gemakkelijker verloopt. De lijm is zo sterk dat het de hele bewerkte ruit krom laat staan, waardoor het –nadat het zich weer gaat strekken – de typische beschadiging in het oppervlak oplevert. Als de lijm per ongeluk over de randen van het glas zou lopen en droogt, kan het door zijn spanning het hele vel breken. Bij het versnellen van het breekproces van het glasoppervlak kan het glas van een warme naar een koude ruimte worden gebracht. De werker moet wel een beschermbril dragen want de lijm en de glasschilfers vliegen in het rond! Huidlijm maakt grotere ijsbergstructuren. De beender- en huidlijm worden in granulaten verkocht. Door het gebruik van gekleurd overvangen vlakglas worden de kristalstructuren nog duidelijker zichtbaar.
NB: Niet te verwarren met IJsglas of Craqueléglas dat bij de ontstaanstechnieken hoort en waarbij de eerste laag wordt ‘gebroken’ door het hete glas in houtzaagsel te draaien en meteen af te koelen in koud water, waarna een blanke laag wordt aangebracht (overvangen) om van het glas weer één geheel te maken.
|
|
|
|
- Voor het marmeren van Marbrite werden de te beschilderen of te vergulden delen eerst gezandstraald om het gladde oppervlak voor een betere grip op te ruwen.
- Mousselineglas is een gewoon vensterglas dat door een gedeeltelijke, gefigureerde mattering (vaak gestileerde bloemen) wordt verkregen die het doorzicht wel bemoeilijkt maar niet geheel onmogelijk maakt. De figuratie wordt verkregen met zinken sjablonen waarvan de niet te matterende delen zijn weggesneden en ingeschilderd met een afdekkend rubberpreparaat en na droging gezandstraald.
- Spiegels kunnen aan voor- en achterzijde worden gezandstraald: aan de zichtzijde wordt plaatselijk een mattering zichtbaar. Bij kunsttoepassingen wordt soms ook aan de achterzijde de laklaag en spiegelende laag plaatselijk verwijderd waardoor op die plaatsen het glas weer zichtbaar maar gematteerd kan worden.
- Vitresco werd uitgevonden in de Lancashire Sand Blast Decorating Works, Manchester, waarbij het zandstralen werd gebruikt bij het inlegwerk en imitatiefretwerk. Opalen, opalescente of opake vlakglasdecoraties werden in diep uitgestraalde vormen in Marbrite, marmer, steen of metaal ingelegd.
Verscheen eerder in Fjoezzz, 2/2008
|
|
|
|
|
|
|
